Ik kende het dorp Veenhuizen. Maar daar bleef het bij. Totdat ik het boek “Het Pauperparadijs” las. Na het lezen van dat boek wilde ik meer weten over dit bijzondere dorp met zijn wonderlijke geschiedenis. Ik wilde met mijn eigen ogen zien waar dit enorme experiment heeft plaatsgevonden. Dus ik ging naar Veenhuizen, een dorp dat zo’n belangrijke rol speelde in Maatschappij van Weldadigheid.
De Maatschappij van Weldadigheid
Veenhuizen is ontstaan aan het begin van de 19e eeuw, zo rond 1822. In die tijd vindt in de Verenigde Nederlanden een grootschalig maatschappelijk experiment plaats. Generaal Johannes van den Bosch, voorzitter van de Maatschappij van Weldadigheid, bouwt op verzoek van de Staat een kolonie in Noord Drenthe. Bedoeld voor de opvang en heropvoeding van wezen, armen en landlopers.
In het afgelegen Veenhuizen – het dorp was destijds alleen vanuit Assen en Meppel per trekschuit te bereiken – bouwde hij 3 grote gestichten waar tienduizenden arme mensen werden ondergebracht.
De veengronden rondom Veenhuizen
Voordat de gestichten gebouwd konden worden, werd eerst de infrastructuur van kanalen en sloten aangelegd. Met de hand werd de Kolonievaart uitgegraven en er werd om de 750 meter een zijkanaal, een zogenaamde ‘wijk’, aangelegd.
De veengronden rondom Veenhuizen werden met en door de ‘verpleegden’ (zo werden de bewoners van de Kolonie genoemd) ontgonnen om er landbouwgrond van te maken of bomen op te planten. Zo ontstond een bijzondere landschapsstructuur van rechte vaarten, wijken en sloten en later van rechte wegen en lanen.
Van de 7 Koloniën van Weldadigheid liggen er 5 in Noord Nederland en 2 in de Zuidelijke Nederlanden, wat nu de Belgische Kempen zijn. Veenhuizen was één van de 5 Nederlandse Koloniën van Weldadigheid en tevens de grootste onvrije kolonie.
Belangrijke plekken uit de tijd van de Koloniën
Nu ik in Drenthe woon wil ik wel eens zien in welke omgeving dit enorme experiment heeft plaatsgevonden. Maar ook hoe het daar nu is. Dus ik maakte een lijstje van plekken die een belangrijke rol hebben gespeeld in de tijd van de ‘kolonies’ en die ik zeker wil bezoeken.
- Veenhuizen
- Frederiksoord / Wilhelminaoord
- Buurtschap Boschoord in de provincie Drenthe,
- Willemsoord
- Buurtschap Ommerschans in de provincie Overijssel
Veenhuizen toen en nu
Vroeger was Veenhuizen dus een beruchte plek voor onaangepaste lieden, die nergens anders welkom waren. Een gesloten gebied waar je alleen binnen mocht als je er echt iets te zoeken had. Na 1953 veranderde dat. Toen werden er geen nieuwe kolonisten meer naartoe gestuurd en werden de gestichten gevangenissen.
- Rond 1980 werd Veenhuizen een ‘gewoon’ dorp en kon je het dorp ‘gewoon’ bezoeken.
- In de koloniehuizen met op de gevel spreuken als Orde en Tucht, Humaniteit of Lering door Voorbeeld, woonden niet alleen mensen die betrokken waren bij de gevangenissen. Deze woningen konden later ook gekocht worden door particulieren.
- Er kwam een museum: het tweede gesticht, een voormalig werkgesticht uit 1899 werd het Nationaal Gevangenismuseum.
- De graanmalerij werd bierbrouwerij Maallust.
- Het Tourist Info Punt kwam in het oude slachthuis, een Rijksmonument uit 1891 en is met veel zorg gerestaureerd.
- Drie dienstwoningen zijn omgetoverd tot hotel-restaurant Bitter en Zoet en de bijbehorende appartementen vind je in de ziekenzalen van het voormalige hospitaal uit 1893.
- Er zijn rondwandelingen uitgezet die je langs historische plekken leiden. Daarnaast heeft izi.travel een speciale audiotour samengesteld.
Toch blijft Veenhuizen een gevangenisdorp: de Penitentiaire Inrichting Veenhuizen bestaat uit de gevangenissen Norgerhaven en Esserheem, met zo’n duizend gedetineerden. Daarnaast wordt het beeld van het dorp nog steeds bepaald door het verleden.
Ben jij ook een afstammeling van de paupers?
Wist je dat 1 op de 16 Nederlanders voorouders heeft in de Koloniën van Weldadigheid? De kans is best groot dat ook jouw roots in Drenthe liggen. Ben jij ook benieuwd of jij een afstammeling bent van de paupers? Duik in het verleden van je eigen familie en kijk of jouw achternaam in de database wordt herkend!
Wat kun je nog meer doen in Veenhuizen
- Reizen: Veenhuizen is bereikbaar via N919, daarna volg je de borden naar het Gevangenismuseum. Je kunt gratis parkeren op parkeerterrein Veenhuizen, Laan van Weldadigheid. De start van de wandelingen is bij TIP Veenhuizen.
- Slapen: midden in het dorp kun je logeren in hotel Bitter en Zoet. In de omgeving van Veenhuizen vind je Pension De Consistorie
- Eten & Drinken: In Veenhuizen kom je weinig horeca tegen. Onderweg zijn een paar koffietentjes. Ik lunchte bij Bitter en Zoet, het voormalige hospitaal. Op het terrein van het gevangenismuseum is ook horeca aanwezig.
- En nog veel meer: in het Nationaal Gevangenismuseum krijg je op interactieve informatie over de omgang met misdaad en straf in Nederland vanaf 1600 tot vandaag de dag. Ook wordt aandacht besteed aan de geschiedenis van Veenhuizen als gevangenisdorp. De entreeprijzen vind je HIER. Met een Museumkaart en met een Bankgiro-loterij VIP-kaart mag je gratis naar binnen.
- In het dorp zijn verschillende wandelingen uitgezet die je langs een aantal rijksmonumenten en historische plekken leiden. Bij de parkeerplaats van het Gevangenismuseum staat een bord waarop de routes staan aangegeven. Een overzichtskaartje van de routes is verkrijgbaar bij de receptie van restaurant Bitter en Zoet en bij de Tourist Info Veenhuizen. Bij het overzichtskaartje staat ook meer informatie over de geschiedenis van het dorp, het landschap en de bewoners van Veenhuizen.
- Je kunt ook de audiotour ‘ReTour Veenhuizen’ op izi.travel downloaden.
- In het boek “het Pauperparadijs”, te koop bij Bol.com beschrijft journaliste Suzanna Jansen (1964) aan de hand van haar eigen familiegeschiedenis, anderhalve eeuw Nederlandse armoede en wat daar aan gedaan werd. Zij ontdekte dat haar overgrootmoeder in 1856, in een van de drie grote gestichten in Veenhuizen werd geboren. En dat zij daardoor ook een afstammeling is van een Pauper. Een prachtig boek wat veel indruk op mij heeft gemaakt. En de aanleiding is geweest om in de voetsporen van het Pauperparadijs te gaan wandelen.
Ben jij weleens in Veenhuizen geweest?
